آشنایی با آناتومی ستون فقرات
در این مطلب سایت دکتر مسعود اعتدالی متخصص کایروپراکتیک به بررسی و مطالعه آناتومی ستون فقرات خواهیم پرداخت.
معرفی ستون فقرات
ستون فقرات از 33 قطعه استخوان (شامل استخوان خاجی و دنبالچه) ساخته شده است. 24 استخوان متحرک در ستون فقرات وجود دارد که مهره نامیده می‌شوند. رباط‌ها و ماهیچه‌ها، این استخوان‌ها را به هم متصل نموده و ساختاری را شکل می‌دهند که ستون فقرات نامیده میشود. ستون فقرات را میتوان به سه بخش تقسیم کرد که از بالا به پایین عبارتند از: مهرههای گردنی (Cervical Spine)، مهرههای قفسه سینه‌ای (Thoracic Spine) و مهرههای کمری (Lumbar Spine). هرکدام از این قسمت‌ها با جزئیات در بخش‌های بعدی مورد بحث قرار گرفته‌اند.
یک ستون فقرات طبیعی و سالم، دارای انحنایی به شکل “S” میباشد که در آن مهرههای گردنی اندکی به سمت داخل، مهرههای قفسه سینه‌ای کمی به سمت خارج و مهرههای کمری هم اندکی به سمت داخل انحناء دارند. این انحناء علاوه‌بر اینکه به توزیع یکنواخت وزن بدن کمک می‌کند. سبب میشود تا ستون فقرات قابلیت تحمل هرگونه فشاری را هم داشته باشد. در این میان هرچند قسمت تحتانی ستون فقرات، وزن بیشتری را تحمل می‌کند اما عملکرد هر بخش، وابسته به عملکرد مناسب سایر بخش‌ها است.
مهرههای گردنی (The Cervical Spine)
مهرههای گردنی شامل 7 مهره‌ی اول (C1-C7) در ستون فقرات میباشد که بلافاصله بعد از جمجمه آغاز و در بالای مهرههای قفسه سینه‌ای تمام می‌شوند. ستون فقرات در بخش مهرههای گردنی همانند مهرههای کمری، دارای انحنایی مقعر هستند که به آن “انحنای لوردوز” (Lordotic Curve) گویند.
گستره‌ی حرکتی مهرههای گردنی بسیار بیشتر از سایر بخش‌های ستون فقرات است. برای درک این امر کافیست به تمام جهات و زوایایی که می‌توانید سر و گردن خود را در راستای آن‌ها حرکت دهید، بیاندیشید. برخلاف سایر بخش‌های ستون فقرات، در هر مهره از مهرههای گردنی روزنه‌ای مخصوصِ عبور شریان‌هایی که وظیفه‌ی خون رسانی به مغز را بر عهده دارند وجود دارد.
مطلب پیشنهادی : پیشگیری و درمان درد در مچ دست
دو مهره‌ی اول از مهرههای گردنی، مهره‌ی اطلس (Atlas) و مهره آسه (Axis) نامیده می‌شوند که از سایر مهره‌ها متفاوت‌اند زیرا به طور ویژه برای حرکات چرخش طراحی شده‌اند. در حقیقت این دو مهره علت چرخش سر و گردن شما در جهات مختلف هستند.
مهره‌ی اطلس (C1) اولین مهره در ستون فقرات گردنی میباشد که بین جمجمه و باقی مهرههای ستون فقرات قرار گرفته است. مهره اطلس، فاقد بدنه‌ی مهره‌ای میباشد، اما دارای قوس قدامی ضخیم، قوس خلفی نازکی و دو حجم توده‌ای جانبی است.
مهره‌ی آسه (C2)، دومین مهره در ستون فقرات گردنی، میباشد. مهره‌ی آسه دارای یک برجستگی فوقانی به نام زائده دندانی (Odontoid Process) است که در حفره‌یِ موجود در مهره‌ی اطلس چفت میشود. مهره آسه به کمک رباط‌هایی که دو مهره‌ی اطلس و آسه را بهم متصل نموده‌اند. به سر اجازه چرخش به طرفین، تا بیشترین حد ممکن می‌دهد.خطر آسیب دیدگی در مهرههای گردنی بالا میباشد زیرا پشتیبانی عضلات در ناحیه‌ی گردنی محدود بوده و اینکه تحمل وزن سر – حدودا 5.5 کیلوگرم (12 پوند) – برعهده‌ی این بخش از ستون فقرات است. این وزن برای بخش کوچک و باریکی مانند گردن که دارای بافت‌های نرم متعددی است، بسیار زیاد میباشد. حرکات شدید و ناگهانی در این ناحیه می‌توانند به استخوان‌ها، رباط‌ها، یا حتی شریان‌هایی که خون را به مغز منتقل می‌کنند، آسیب بزنند.
مهرههای قفسه سینه‌ای (The Thoracic Spine)
ستون فقرات قفسه سینه‌ای شامل 12 مهره (T1-T12) میباشد که بین مهرههای گردنی و مهرههای کمری قرار گرفته‌اند. ستون فقرات قفسه سینه‌ای دارای انحنائ محدب میباشد که به آن “انحنای کیفوتیک (Kyphotic Curve)” می‌گویند.
گستره‌ی حرکتی مهرههای قفسه سینه‌ای در مقایسه با مهرههای کمری و گردنی محدودتر بوده و مجرای ستون فقرات نیز در این بخش به نسبت کوچکتر است؛ زیرا این مهره‌ها از پشت به دنده‌ها متصل بوده (دیواره‌ی پشتی قفسه سینه) و دیسک‌های بین مهره‌ای نیز در این بخش از ستون فقرات نازک میباشند.
مهرههای کمری (The Lumber Spine)
آخرین دسته از مهرههای متحرک در ستون فقرات، مهرههای کمری هستند که به طور طبیعی شامل 5 مهره میباشند اما گاهی اوقات افرادی با 6 مهره در این ناحیه متولد می‌شوند. بخش انتهایی ستون فقرات که بخش خاجی نامیده میشود (Sacrum)، متشکل از دسته‌ای اختصاصی از مهره‌ها است که ستون فقرات را به لگن متصل می‌کنند. اگر یکی از استخوان‌های این بخش از ستون فقرات، به جای اینکه بیشتر شبیه به قسمتی از استخوان خاجی باشد. به شکل مهرههای کمری در بیاید، مهره‌ی ششم کمری یا مهره‌ی ترنزیشنال (Transitional) شکل می‌گیرد. این رویداد خطرناک نیست و به نظر نمی‌رسد که عوارض جانبی جدی را در بر داشته باشد.
مهرههای کمری همانند مهرههای گردنی، دارای انحنایی مقعر هستند که به آن “انحنای لوردوز” (Lordotic Curve) گویند. اگر کل ستون فقرات را به شکل “S” تصور کنید، ناحیه‌ی کمری، انحنایِ پایین “S” خواهد بود. مهرههای این قسمت از سایر مهرههای ستون فقرات بزرگتر هستند و به همین دلیل، رشته‌های عصبی در این ناحیه از ستون فقرات، فضای بیشتری دارند. مجرای ستون فقرات نیز در بخش کمری نسبت به بخش‌های گردنی و قفسه سینه‌ای عریض‌تر است.
زمانیکه افراد دردی را در ستون فقرات خود تجربه می‌کنند، این درد اغلب از ناحیه‌ی مهرههای کمری است. زیرا مهرههای کمری محل اتصال ستون فقرات، به لگن نیز هستند. یعنی دقیقاً جایی که بیشترین فشارِ ناشی از وزن وارد میشود. این مهره‌ها در واقع همان قسمتی از ستون فقرات هستند که افراد در حین انجام حرکاتی مثل بلند کردن یک جعبه‌ی سنگین، چرخیدن و یا حمل کردن یک جسم سنگین، فشار زیادی به آن وارد می‌کنند.
مفاصل ساکروایلیاک (Sacroiliac Joint)
در استخوان لگن دو مفصل وجود دارد که استخوان خاجی (Sacrum) را به استخوان بزرگ لگن (استخوان ایلیوم) متصل می‌کنند. به این دو مفصل، مفاصل ساکلروایلیاک (مفاصل SI) گفته میشود. در این مفاصل، محل اتصال استخوان‌ها بهم دارای برآمدگی‌ها و فرورفتگی‌های زیادی میباشد که سبب میشود تا شبیه به قطعات یک پازل در کنار هم قرار گیرند.
مانند هر مفصل دیگری، سطح مفاصل ساکروایلیاک نیز با غضروف مفصلی پوشیده شده است. اما از نوعی متفاوت! سطوح مفصلی در مفاصل ساکروایلیاک، هم از جنس هیالین (غضروف شیشه‌ای – Hyaline) میباشند و هم از جنس فیبروکارتیلاژ (اسفنجی – Fibrocartilage).
دکتر مسعود اعتدالی را در اینستاگرام دنبال کنید
مفاصل ساکروایلیاک، از جهت محدودیت گستره‌ی حرکتی منحصر به فرد هستند. به عنوان مثال این مفاصل، هنگام تحمل وزن و خم شدن رو به جلو تنها به اندازه 2 تا 4 میلی‌متر حرکت دارند. این میزان حرکت در مفاصلی رخ می‌دهد که حرکاتی تحت عنوان “حرکات لغزشی” دارند.
مفاصل ساکروایلیاک، مفاصل ویسکوالاستیکی هستند؛ به این معنا که عمده‌ی حرکت آن‌ها حاصل از ایجاد کشیدگی است. حرکت این گونه مفاصل با مفصل لولا مانند زانو یا مفصل گوی و کاسه‌ای ران بسیار متفات است. وظیفه‌ی اصلی مفاصل ساکروایلیاک، جذب ضربات ناگهانیِ وارد شده به ستون فقرات، حین کشش در جهات مختلف است.
مفاصل ساکروایلیاک مانند مفاصل سایر اندام‌های حرکتی تحتانی، دارای مکانیزم “خود قفل شوندگی (Self-Locking)” میباشند که در زمان راه رفتن به حفظ پایداری کمک می‌کند. حین انتقال وزن از پایی به پای دیگر، این مفاصل در یک طرف قفل می‌شوند.